II. I. Wokół definicji krajobrazu terapeutycznego 23 II.2. Badania relacji między krajobrazem a leczeniem chorób duszy — odniesienia do historii psychiatrii 25 II.3. Badania historycznych szpitali psychiatrycznych i ich ogrodów 30 III. KRAJOBRAZ ZESPOŁU SZPITALA IDEALNEGO, CZYLI OD AZYLU DLA OBŁĄKANYCH DO SZPITALA PAWILONOWEGO 37 III.1. Czasy najdawniejsze 37 III.2. Romantyczna wizja Johanna Christiana Reila — przełom XVIII i XIX w. . . 47 III.3. Terapia moralna (moral therapy) i kwakierskie zakłady angielskie — Retreat Long Fox Maxtor (Brislington House) u progu XIX w 49 III.4. Jean-Etienne Dominique Esquirol i odnowiony Maison de Charenton 57 111.5. Joseph Guislain i jego Instytut w Gandawie 62 III.6. Langermann i Jacobi, czyli nowe instytucje w starych murach (Siegburg, Sonnenstein) 65 III.7. Christian Friedrich Wilhelm Roller i jego Illenau (1831) 65 III.8. William Alexander Francis Browne i jego reformy azyli szkockich (1837) 70 111.9. John Conolly: terapia zajęciowa i zasada no-restraint w Hanwell 72 III.10. Maximien Parchappe i azyle w stylu francuskim (1853) 75 III.11. Baron Haussmann i azyle na peryferiach Paryża (od 1860 r.) 82 III.12. Szpital pawilonowy jako remedium na pierwszy kryzys azyli 84 III.13. Kolonia rolna w typie wiejskim Altscherbitz 95 III.14. Wskazówki ogrodników do kształtowania ogrodów szpitalnych 102 IV. IDEA MIASTA-OGRODU ORAZ ODNIESIENIA DO UTOPII URBANISTYCZNYCH EPOKI A KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI DAWNYCH LECZNIC PSYCHIATRYCZNYCH 107 IV.1. Azyl dla obłąkanych jako osobny świat 107 IV.2. Miasto-ogród a zatopiony w zieleni psychiatryczny szpital pawilonowy schyłku XIX i początku XX w. 108 IV.3. Podobieństwa planów założeń szpitalnych do utopijnych projektów miast idealnych 127 V. ELEMENTY KOMPONOWANEGO KRAJOBRAZU SZPITALA PSYCHIATRYCZNEGO KOŃCA XIX I POCZĄTKU XX W 133 V.1. Kluczowa rola właściwego usytuowania 134 V.2. Krajobraz azylu a model angielskiego rezydencjonalnego parku krajobrazowego . . 137 V.3. Ogrody przypawilonowe — od airing courts i spacerniaków do ogrodów przypawilo-nowych 146 V.4. Granica azylu — ogrodzenie i brama 164 V.5. Aleje 169 V.6. Reprezentacyjny podjazd oraz partery dywanowe i rabaty 175 V.7. Fontanny i zbiorniki wodne 181 V.8. Ogrody użytkowe (sady, pola uprawne), folwarki 187 V.9. Sacrum w komponowanej przestrzeni zakładów 198 V.9.1. Choroby duszy — duchowość a terapia — perspektywa historyczna 198 V.9.2. Lokalizacja obiektów sakralnych w zależności od typu planu, organizacji przestrzennej i architektury szpitala psychiatrycznego 202 V.9.3. Miejsce sacrum w kompozycji przestrzennej i ogrodowej zakładów 220 V.9.4. Cmentarze 221 VI. WYMIAR TERAPEUTYCZNY HISTORYCZNEGO KRAJOBRAZU ZESPOŁÓW SZPITALI PSYCHIATRYCZNYCH NA TLE NAJNOWSZYCH BADAŃ 231 VI.1. Lokalizacja 232 VI.2. Dostęp do ogrodu i dalekie widoki 234 VI.3. Odpoczynek i kontemplacja w ogrodzie — airing court 236 VI.4. Ruch na świeżym powietrzu 242 VI.5. Praca w ogrodzie i na roli 244 VII. PODSUMOWANIE — KRAJOBRAZ HISTORYCZNEGO SZPITALA PSYCHIATRYCZNEGO WCZORAJ, DZIŚ I JUTRO 251 VII.1. Ugruntowany model krajobrazu i jego współczesne przemiany 251 VII.2. Możliwości współczesnego wykorzystania 254